Από τις εκδόσεις «Πατάκη» κυκλοφόρησε πρόσφατα το «Ημερολόγιο ενός Θεραπευτή» της ψυχολόγου και ψυχοθεραπεύτριας κας Χαρ. Κατάκη. Η συγγραφέας δεν είναι μόνο μια έμπειρη θεραπεύτρια, που ασκεί το έργο της πάνω από 30 χρόνια. Είναι από τους θεμελιωτές στον τόπο μας της συστημικής συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας, πρόεδρος από το 1984 του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων και συγγραφέας βιβλίων συναφούς περιεχομένου. Μάλιστα διευκολύνει την έκδοση και άλλων βιβλίων Ελλήνων και ξένων συγγραφέων που κυκλοφορούν στη σειρά «Ανθρώπινα Συστήματα». Επίσης από πολλά χρόνια οργανώνει στο εργαστήριό της εκπαιδευτικά προγράμματα με σπουδαίους ομιλητές, πέρα βέβαια από την προσωπική της διδακτική συμβολή.
Η κ. Κατάκη κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα ακόμα βιβλίο της. «Αντί προλόγου» προτάσσεται συνέντευξη της συγγραφέως με τη γνωστή δημοσιογράφο Ελιζαμπέττα Καζαλόττι. Η συγγραφέας στη συνέντευξή της αποκαλύπτει τις δυσκολίες ενός θεραπευτή να αυτοαποκαλύψει τα εσώτερα συναισθήματα, τις σκέψεις, τους φόβους του, κάτι όμως που, τελικά, ενδυναμώνει τις δυνατότητες παρέμβασης του θεραπευτή. Επισημαίνει δε ότι αν αυτός δεν συνδεθεί με τον εσωτερικό του κόσμο κινδυνεύει να χαθεί «μέσα στις ζωές των άλλων». Όμως εδώ η συγγραφέας κατορθώνει να βρει τη χρυσή τομή, να ισορροπήσει και να μοιραστεί με τους αναγνώστες της τον πλούτο που έχει αποκτήσει από τη θεραπευτική της εμπειρία, κρατώντας για τον εαυτό της «όλες τις γκρίζες ζώνες» που δεν ήταν έτοιμη να μοιραστεί.
Το βιβλίο συγκροτείται από εννέα κεφάλαια που όλα τους χαρακτηρίζονται από ευρηματικούς και ποιητικούς τίτλους. Στο πρώτο κεφάλαιο («Ψάχνοντας για κοχύλια») οι μνήμες, με άλματα και αναδρομές, φθάνουν στα περιστατικά που σημάδεψαν την ιστορία της οικογένειας και καθόρισαν την «τύχη» της συγγραφέως και πολλών άλλων. Το ουσιαστικότερο στοιχείο ήταν η πατρική «προσήλωσή του στους στόχους και η ισχυρή του θέληση», από κοντά δε και η ιατρική του ιδιότητα. «Πολλές φορές έχω αναγνωρίσει αυτές τις ιδιότητες στον θεραπευτικό μου ρόλο και όχι μόνο», γράφει η συγγραφέας. Αλλά φυσικά και οι μητρικές εγγραφές στο ασυνείδητο καθορίζουν στάσεις και συμπεριφορές ζωής, ένα πολύ σημαντικό κληροδότημα.
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο τίτλος «Ο δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος» είναι δάνειος από το βιβλίο του ψυχιάτρου Σκοτ Πεκ. Το αφετηριακό ερώτημα εδώ «εσείς γιατί σπουδάσατε ψυχολογία», είναι δύσκολο να απαντηθεί, κυρίως καθώς «τα κίνητρα και τα βιώματα που με οδήγησαν σ’ αυτό το μονοπάτι έχουν ξεθωριάσει». Ακριβώς όμως αυτή η δυσκολία απάντησης δίνει την ευκαιρία για ανάκληση στο συνειδητό ξεχασμένων γεγονότων, αλλά και για τη στάθμιση των πολύ σημαντικών αποφάσεων που συχνότατα τις παίρνουμε ασυνείδητα. Τονίζεται δε ο ρόλος της συλλογικότητας, «ότι μόνο μαζί μπορούμε να ψάξουμε μέσα μας και γύρω μας, να βρούμε από κοινού τι θα κρατήσουμε και τι θα πετάξουμε», σε συμφωνία με τη φράση του θεωρητικού των Συστημάτων M. Maruyama «Αυτός που επιβιώνει δεν είναι ο δυνατός αλλά αυτός που συμβιώνει». Ή όπως πολύ παλαιότερα με τον απελέκητο λόγο του το είπε ο Μακρυγιάννης : πρέπει να πάμε από το εγώ στο εμείς.
«Στη χώρα των Κενταύρων» επιγράφεται το τρίτο κεφάλαιο. Ως κενταύρους η συγγραφέας περιγράφει τους μέντορες-θεραπευτές, με σύνθετες ικανότητες και με δυνατότητες να θεραπεύουν το σώμα και την ψυχή. Των άλλων, όχι τα δικά τους, όπως άλλωστε υποστηρίζει και ο μύθος: ο Χείρων απαρνήθηκε την αθανασία του για να λυτρωθεί από τους φρικτούς πόνους τού δηλητηριασμένου βέλους τού Ηρακλή. Η κ. Κατάκη προεκτείνει τον μύθο: «Έχω πεισθεί ότι θεραπευτές και θεραπευόμενοι δεν διαφέρουμε σε τίποτα. Έχουμε τις ίδιες δυνατότητες να τα καταφέρουμε και τις ίδιες να αποτύχουμε. Για να βρίσκουμε τις άκρες τον ίδιο δρόμο καλούμαστε να ακολουθήσουμε. Τον δρόμο τον λιγότερο ταξιδευμένο».
Το τέταρτο κεφάλαιο «Χτίζοντας γέφυρες» είναι από τα πιο εκτενή του βιβλίου και εκφράζει τη σημαντικότερη ίσως μέριμνα ενός ψυχοθεραπευτή: το να δημιουργήσει ή να διευκολύνει δρόμους επικοινωνίας από και προς πάσα ανθρώπινη σχέση: γέφυρα από τον θεραπευτή προς τον θεραπευόμενο, από καθένα μέλος της ομάδας προς τα άλλα, από καθένα άνθρωπο προς τους άλλους. Χτίζοντας γέφυρες για τις αδιέξοδες σχέσεις μεταξύ ζευγαριών, μεταξύ γονιών και των παιδιών τους, μεταξύ των ανθρώπων ενός οποιουδήποτε συνόλου. «Θυμήθηκα τον δάσκαλό μου, που προέτρεπε τους συνέδρους στις επιστημονικές συναντήσεις που συμμετείχαμε: “ Nα κρατήσουμε τις θεωρίες μας ξέχωρα και τις καρδιές μας ενωμένες”».
«Θα μπορούσε να είναι και αλλιώς», αν βλέπαμε τα πράγματα από άλλη οπτική γωνία, αν αλλάζαμε το φακό, αν παρατηρούσαμε μέσα από ένα άλλο σύστημα αναφοράς. Αυτός είναι ο τίτλος του πέμπτου κεφαλαίου του βιβλίου. Τι και πόσα έχει να μας διδάξει η επαφή, η συζήτηση, η κοινή ψυχαγωγία με μια ομάδα από «δηλωμένους ψυχασθενείς» ενός δημόσιου ψυχιατρείου; Τι θα μπορούσαμε να δούμε «αν άλλαζαν γυαλιά οι γονείς και οι ειδικοί» που αποφαίνονται αξιωματικά για κάποιο παιδί; Χαρακτηριστικές περιγραφές περιπτώσεων εικονογραφούν τον προβληματισμό της συγγραφέως σχετικά με τις απόψεις για σχολική επιτυχία ή αποτυχία, για επαγγελματική ικανοποίηση, για «αντικοινωνικές» δραστηριότητες ή άλλες καταστάσεις, όπου ο πόνος μπορεί να μετατραπεί σε θυμό και σε πηγή δυστυχίας.
Το έκτο κεφάλαιο τιτλοφορείται μ’ ένα φαινομενικά «παράλογο», ακριβέστερα παράδοξο τίτλο: «Όταν νιώθει το μυαλό και σκέφτεται η καρδιά». Η κ. Κατάκη θέτει εδώ σημαντικά ερωτήματα ή απαντά σε ερωτήματα που της είχαν τεθεί σχετικά με τη φιλοσοφία της Επιστήμης καθώς και με τη συνεργασία δύο διαφορετικών επιστημών από χώρους φαινομενικά ασύνδετους. Θεωρώντας ότι «η υγεία και η ασθένεια είναι συλλογικά φαινόμενα», βρίσκουμε ότι κοινωνικές επιστήμες και νευροεπιστήμη μπορεί να συνομιλούν και να συμβάλλουν για την εξήγηση ενός φαινομένου. «ο εγκέφαλός μας – ο ρυθμιστής της ύπαρξής μας στέλνει και δέχεται μηνύματα που οργανώνουν τόσο το άυλο όσο και το υλικό μέρος της ύπαρξής μας». Αποσπάσματα από θεραπευτικές συνεδρίες εικονογραφούν και στηρίζουν τις απόψεις που εκτίθενται στο κεφάλαιο αυτό, όπως άλλωστε συμβαίνει και στο υπόλοιπο βιβλίο.
Πώς μια εγκάρσια τομή πορτοκαλιού ή πώς η διαζευκτική επιλογή ενός ονόματος για βάφτιση μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την εξήγηση της συστημικής σκέψης και τις εφαρμογές της; Αυτό ακριβώς είναι το περιεχόμενο του έβδομου κεφαλαίου που επιγράφεται «Το πορτοκάλι της ζωής». Δίνει δε συμπληρωματική εξήγηση με ένα μηχανικό ανάλογο, την υποθετική χρήση ενός ευρυγώνιου φακού. Για την κατανόηση των σύνθετων προβλημάτων στις επιστήμες και στην ψυχολογία είναι αναγκαία η σύνδεση των «διαζευκτικών» στοιχείων σε μια συνολική εικόνα που περιέχει ένα ευρύτερο ανάπτυγμα του ερευνώμενου φαινομένου. Ιδιαίτερο σχόλιο μπορεί να γίνει έχοντας υπ’ όψη μας και τη σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία: «…στις μέρες μας οι δικτυώσεις, οι ανατροπές, οι αντιστροφές μεταμορφώνουν εμάς και το περιβάλλον μας. Πόσο ακόμα θ’ αντέξουν οι τεχνητοί κατακερματισμοί όταν ολόκληρος ο πλανήτης είναι πια ένα δίκτυο;
Το όγδοο κεφάλαιο του βιβλίου της Χαρ. Κατάκη επιγράφεται «Οι κρίκοι της αλυσίδας». Η ζωή, ο πολιτισμός, η επιστήμη, η κοινωνία, το κάθε τι «είναι χτισμένο πάνω σε κάτι άλλο». Δεν είναι τίποτε αυθύπαρκτο: «έτερος εξ ετέρου σοφός», όπως έλεγε ένα παλαιό ρητό. Ενδιαφέροντες συλλογισμοί για τους μετασχηματισμούς των απόψεων που δομούν την κοινωνία κι ακόμα πιο ενδιαφέρουσες οι νέες μορφές συλλογικότητας όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε στα δίκτυα. Η αναφορά στον κλινικό κοινωνιολόγο της Ιατρικής Ν. Χρηστάκη του Χάρβαρντ έδειξε (με πολυέξοδη έρευνα) ότι τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να επηρεάσουν τα συναισθήματα, την υγεία, την ευμάρεια, τις πολιτικές απόψεις κλπ.
Η μεταμόρφωση της ελληνικής οικογένειας έχει απασχολήσει τη συγγραφέα και στο παρελθόν και η κρίση της ανάγεται στον πυρήνα της, δηλαδή το ζευγάρι. Στα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα και στις αλλαγές της η τηλεόραση παίζει τον δικό της ρόλο.
«Το κέρας της Αμάλθειας», όπως επιγράφεται το ένατο κεφάλαιο αναφέρεται σε μικρές περιπέτειες, όπως ο εγκλωβισμός σε ένα ασανσέρ, που κινητοποιεί περίεργες συνδέσεις με ανάλογα σε άλλους χρόνους, για άλλα μέλη της οικογένειας. Η συγγραφέας προχωράει παραπέρα με άλλα παρόμοια γεγονότα, που δεν τα θεωρεί όμως μεταφυσικού χαρακτήρα. Την ερμηνεία τους ψάχνει στις συγχρονικότητες κατά τον Καρλ Γιουνγκ, τον Άρθουρ Κέσλερ αλλά και μεταγενέστερους επιστήμονες που αναζητούν την ερμηνεία σε ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις που δομούν «τον χώρο και τη συμπεριφορά». Και εδώ, τόσο προσωπικές αφηγήσεις όσο και υλικό από θεραπευτικές συνεδρίες εμπλουτίζουν τις σκέψεις και τα γεγονότα που βιώνει και διασώζει, πάντα με διδακτικές και θεραπευτικές προθέσεις, ένας παθιασμένος με την επιστήμη και την τέχνη της ψυχοθεραπείας.
«Το ημερολόγιο ενός θεραπευτή» είναι ένα βιβλίο που πολλοί θα το χαρακτήριζαν «πολύτιμο» και οι συντηρητικότεροι «πολύ χρήσιμο». Ανοίγει δρόμους, ξεδιπλώνει πτυχές, ρίχνει φως σε σκοτεινές γωνίες, ξεμπερδεύει κόμπους, αποσαφηνίζει τις έννοιες των λέξεων όταν άλλα θέλουμε να δηλώσουμε και άλλα λέμε. Μιλάμε βέβαια από την ψυχολογική πλευρά της καθημερινότητάς μας. Όμως εκτός από χρήσιμο το ταξίδι στο οποίο μας οδηγεί το βιβλίο είναι και ευχάριστο. Με γλώσσα πλούσια και ώριμη, με την παρεμβολή γοητευτικών αποσπασμάτων λόγου από θεραπευτικές συνεδρίες, με στίχους ποιητών και στιχουργών, με έξυπνη χρήση των συμβόλων (κυρίως εκείνων από τη μυθολογία μας), με λογοτεχνικές χάρες γραφής. Γι’ αυτό πιστεύω πως «Το ημερολόγιο ενός θεραπευτή» θα αποτελέσει μία ακόμα επιτυχία του «Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων» και της συγγραφέως κ. Χαρ. Κατάκη.