Της Χ. Κατάκη
Όποιος και να είσαι, όποτε και όπου να εστιάσεις το φακό σου, η οικογένεια υπαρκτή ή εσωτερικευμένη είναι πάντα εκεί. Η οικογένεια καθορίζει, σε μεγάλο βαθμό, τις προσωπικές, τις οικογενειακές και τις εθνικές μας συμπεριφορές και επιλογές. Σαν ένα αόρατο χέρι που χρωματίζει κάθε μας κίνηση, μικρή και καθημερινή ή μεγάλη και καθοριστική.
Έχοντας παρακολουθήσει το οδοιπορικό της ελληνικής οικογένειας για πολλές δεκαετίες, αναρωτήθηκα πώς άραγε να έχει επιδράσει η πρωτόγνωρη εμπειρία της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης στις σχέσεις με τους δικούς μας; Τι μάθαμε για τις σχέσεις μας με σημαντικούς άλλους σε μια φάση που οι αλλαγές είναι τόσο απανωτές και ραγδαίες που μέχρι να παρατηρήσει κανείς ένα φαινόμενο, χάνει την επικαιρότητά του;
Σκέφτηκα ότι ίσως να είναι χρήσιμο να ρίξουμε μια ματιά μέσα στα σπίτια μας για να δούμε πώς λειτουργήσαμε όταν ο κίνδυνος της εξάπλωσης του φονικού ιού άλλαξε ακαριαία τον τρόπο ζωής μας. Να ξεδιπλώσουμε πτυχές της σχέσης μας με τους δικούς που έμεναν απαρατήρητες ή αδρανείς.
Η οικογένεια στον τόπο μας πάντα διαδραμάτιζε πρωταγωνιστικό ρόλο σε περιόδους κρίσεων. Άλλωστε για μας η οικογένεια λειτουργεί διαχρονικά σαν ένα δίχτυ ασφαλείας. Όταν βρισκόμαστε στο μάτι του κυκλώνα, οι όποιες αλλαγές, ανατροπές και υπερβάσεις θα πραγματοποιηθούν για να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος που απειλεί όλους, ξεκινούν μέσα από το μικρόκοσμο του καθενός μας. Γιατί εκεί υπάρχουν τα διαχρονικά, βαθιά και σταθερά σημεία αναφοράς μας τα οποία λειτουργούν ως εφαλτήριο για όλους τους ακροβατισμούς που αναπόφευκτα θα κάνουμε για να βγούμε από το αδιέξοδο με όσο γίνεται λιγότερες απώλειες. Επιπλέον, όσα είναι καταγραμμένα στην συλλογική μας μνήμη αποτελούν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο χαράζουμε το μέλλον μας.
Για σχεδόν δύο μήνες, η υποχρεωτική καραντίνα επέβαλε σε όλους μας μια νέα καθημερινότητα με τους πιο κοντινούς μας ανθρώπους, τόσο με όσους ζήσαμε μαζί κάτω από την ίδια στέγη όσο και με αυτούς που ήταν αποκομμένοι μακριά μας. Μέσα στην καθημερινή αλληλεπίδραση σε εικοσιτετράωρη βάση με παιδιά και συντρόφους, ξαναγνωριστήκαμε, πειραματιστήκαμε και διαπραγματευτήκαμε μέσα σε ένα κλίμα έντονων θετικών και αρνητικών συναισθηματικών φορτίσεων, που άλλες φορές μας ζόρισε και άλλες φορές μας ζέσταινε την ψυχή. Κυρίως όμως, με τον περιορισμό στο σπίτι ξαναβρήκαμε την ασφάλεια, την σταθερότητα και την συνοχή που είχε ξεθωριάσει μέσα στον στρόβιλο του σύγχρονου τρόπου ζωής που μας σκορπίζει σε διαφορετικούς κόσμους τον καθένα μας.
Χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα από το sms που έλαβα από μια θεραπευόμενη μου:
Δημιούργησα πολύ όμορφες αναμνήσεις στην καραντίνα. Οικογενειακές βραδιές με ταινίες, σειρές και επιτραπέζια. Έζησα αυτά που είχα στερηθεί. Άκουσα τον αέρα, τη βροχή, κάθισα πολλές ώρες διαβάζοντας βιβλία που μου άρεσαν ιδιαίτερα, μύρισα τα αρώματα και άκουσα τους ήχους της φύσης, κοιμήθηκα, χόρεψα. Φάγαμε νόστιμα φαγητά και ήπιαμε τσάι στην βεράντα με τον άνδρα μου και την κόρη μας. Περπατήσαμε, κάναμε ποδήλατο μαζί. Βρήκαμε νεογέννητα σκυλάκια και τα φροντίσαμε για κάποιες ημέρες μέχρι να τα πάρουν. Χάρισα τα παλιά μου βιβλία σε ανθρώπους που τα ήθελαν. Μιλήσαμε με τον παππού μου στο skype και τον είδα χαρούμενο να μας τραγουδάει…
Σημαντικό στοιχείο της καθημερινότητας στην φάση της καραντίνας ήταν το οικογενειακό τραπέζι που στρωνόταν δυο και τρεις φορές τη μέρα. Η καθημερινή τελετουργία του οικογενειακού γεύματος θύμιζε εικόνες της παραδοσιακής οικογένειας που μοιράζεται γύρω από ένα τραπέζι τα αγαθά που παράγουν όλοι μαζί.
Κλεισμένοι στο κουκούλι του σπιτιού μας για μερικές εβδομάδες ξανασυνδεθήκαμε με στοιχεία της ζωής που υπήρχαν μικρές κλειστές κοινότητες της παραδοσιακής Ελλάδας. Τότε που ο κοινός σκοπός της συμβίωσης ήταν η βιολογική και οικονομική επιβίωση και ως εκ τούτου η αλληλεξάρτηση αποτελούσε το βασικό συστατικό της συνεκτικότητας των στενών σχέσεων. Άραγε να αναβίωσε η αξία της αλληλεξάρτησης αφού προϋπόθεση για την αποτελεσματική αντιμετώπιση μιας θανάσιμης απειλής για όλους ήταν προστατεύοντας τον εαυτό μας να προστατεύουμε όλους τους άλλους και αντίστροφα;
Τι είδους όμως αλληλεξάρτηση είναι να επιδιώξουμε σήμερα που ο σκοπός της συμβίωσης δεν είναι πια η ανταλλαγή και το μοίρασμα υλικών αγαθών αλλά η κάλυψη άυλων συναισθηματικών αναγκών όπως παρουσία, εμπιστοσύνη, τρυφερότητα, ηθική υποστήριξη; Η αρμονική συμβίωση που στο παρελθόν εξασφαλιζόταν από συλλογικά συμφωνημένες προδιαγραφές, κάτω από τις σύγχρονες προδιαγραφές μιας μεταλλαγμένης οικογενειακής ζωής, μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο μέσα από συνεχείς διαπραγματεύσεις.
Καθώς η οικογένεια αλλάζει συνεχώς πρόσωπο, καλούμαστε και εμείς να επανανοηματοδοτούμε διαρκώς την αξία της αλληλεξάρτησης. Να αναπροσαρμόζουμε δηλαδή τους ρόλους, τις αντιλήψεις, τις συμπεριφορές και τις επιλογές μας ώστε να εξυπηρετούν καλύτερα τον κοινό σκοπό. Για παράδειγμα, όταν στο παρελθόν θυσιάζαμε προσωπικές επιθυμίες για να ικανοποιηθούν οι ζωτικές ανάγκες της ομάδας, σε τελική ανάλυση, ενεργούσαμε συγχρόνως και για το δικό μας συμφέρον. Όταν όμως κάτω από τις νέες συνθήκες ενεργούμε μονίμως με κίνητρο να καλύπτουμε τις ανάγκες του άλλου εις βάρος των δικών μας, δημιουργούνται δυσλειτουργικά μοτίβα αλληλεξαρτήσεων. Ο φαύλος κύκλος του θυμού και των ενοχών οδηγούν σε αδιέξοδα που δηλητηριάζουν το νου και την ψυχή μας.
Στην αστικοποιημένη μορφή της ελληνικής οικογένειας, τις τελευταίες δεκαετίες τα παιδιά δέχονται έναν καταιγισμό προσφοράς από τους γονείς τους. Σε καμμιά άλλη σχέση μέσα στην οικογένεια δεν έχει πληρωθεί τόσο ακριβά η προσφορά χωρίς όρια, όσο στην σχέση γονιού-παιδιού. Προτεραιότητα των γονιών είναι να δημιουργήσουν συνθήκες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να αποκτήσουν χειροπιαστά εφόδια για την ενήλικη ζωή τους όπως μόρφωση, ακίνητη περιουσία και εξασφάλιση οικονομικών μέσων χωρίς να ζητούν από εκείνα να συμμετέχουν στις υποχρεώσεις της συμβίωσης. Τέτοιες θυσίες των γονιών που θάβουν προσωπικά όνειρα, δεν χαίρονται, δεν ξεκουράζονται, και δεν διασκεδάζουν, πέρα από το κόστος για τους ίδιους, καλλιεργούν ενοχές στα παιδιά που λειτουργούν σαν βαρίδια όταν έρθει η ώρα να ανοίξουν τα φτερά τους.
Άραγε πώς λειτούργησε η περίοδος της υποχρεωτικής καραντίνας όσον αφορά τη σχέση γονιού παιδιού; Αναρωτιέμαι αν μέσα στο καθημερινό αλισβερίσι όπου μικροί και μεγάλοι οργάνωναν μαζί την καθημερινότητα τους αναδύθηκαν κάποιες βιωμένες αντιλήψεις για την σύμπνοια και την υπευθυνότητα που καλλιεργούσε ο παραδοσιακός τρόπος ζωής. Τότε που μικροί και μεγάλοι συμμετείχαν ισότιμα στον αγώνα για την επιβίωση.
Αν η παραμονή στα σπίτια μας αποτέλεσε ένα εφαλτήριο για προβληματισμούς που αφορούν την αλληλεπίδραση ανάμεσα σε γονείς και παιδιά που ζουν κάτω από την ίδια στέγη, πώς άραγε λειτούργησε η απαγόρευση να έρθουν τα παιδιά και τα εγγόνια σε επαφή με τους ηλικιωμένους γονείς και άλλους συγγενείς;
Για πρώτη φορά στην πρόσφατη ιστορία μας, αποκοπήκαμε βίαια και ξαφνικά από τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας. Ήταν δηλαδή η πρώτη φορά που χωρίστηκε η πυρηνική από την ευρεία οικογένεια. Από τότε που η ελληνική οικογένεια μετακόμισε από την αγροτική κλειστή κοινότητα στις πόλεις, η συντριπτική πλειοψηφία των οικογενειών ζουν στην ίδια πολυκατοικία με παιδιά, γονείς, και συγγενείς. Από την μια πλευρά, αυτή η εγγύτητα με τους γονείς και την εκτεταμένη οικογένεια μας πρόσφερε ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι πολλών δυτικών χωρών που προ πολλού λειτουργούν με βάση την αξία της απεξάρτησης και της αυτονομίας των παιδιών σε νεαρή ηλικία. Από την άλλη, η έλλειψη ορίων που συχνά παρατηρούμε σε τέτοιου είδους συμβιώσεις είναι η αιτία πολλών και συχνών εντάσεων, φαύλων κύκλων και ατελείωτων επικοινωνιακών παρεξηγήσεων.
Η απόσταση που επιβλήθηκε για να προστατευτούν οι ηλικιωμένοι γονείς φαίνεται ότι παραμέρισε τα αντιφατικά συναισθήματα, κυρίως το πλέγμα της ενοχής και του θυμού και αποτέλεσε έναυσμα για να ξαναενωθούν οι κρίκοι της αλυσίδας που μας κρατούν συνδεδεμένους με τις ρίζες μας.
Η εικόνα του Τσιόδρα να δακρύζει στην ενημερωτική εκπομπή του υπουργείου Υγείας όταν μας πληροφόρησε ότι τα περιοριστικά μέτρα επιβλήθηκαν για να προστατεύσουν τους ‘παππούδες και τις γιαγιάδες μας’ κατά την γνώμη μου θα μείνει ανεξίτηλη στη συλλογική μνήμη όταν πολλά θα έχουν ξεχαστεί και παραμεριστεί.
Άραγε τι αποτύπωμα θα αφήσει στην εξελικτική πορεία της ελληνικής οικογένειας αυτή η πρόσφατη εμπειρία; Ποιες διαστάσεις της συνύπαρξης και της αλληλεξάρτησης θα ενισχυθούν, ποιες θα ατονήσουν και ποιες θα μεταλλαχθούν; Καθώς συνειδητοποιούμε ότι μπροστά στα μάτια μας ανατέλλει μια νέα εποχή και ενώ βρισκόμαστε ακόμα στο ‘μετέωρο βήμα του πελαργού’, καλούμαστε να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τον εαυτό μας και κατ’ επέκταση με τους άλλους. Να βρούμε τρόπους να καλλιεργήσουμε σχέσεις που να μας επιτρέψουν να νοιώθουμε καλά τόσο από απόσταση όσο και στο κοντά. Να πετύχουμε αλλαγές που θα δημιουργήσουν συνθήκες μέσα στις οποίες οι πόρτες του οικογενειακού κάστρου θα παραμένουν μονίμως ανοιχτές έτσι ώστε να μπορούν τα παιδιά μας να γυρίζουν οπότε χρειάζονται, αλλά και να φεύγουν χωρίς να νιώθουν ότι χάνουν τη βάση τους, ούτε ότι την εγκαταλείπουν. Γιατί άλλωστε, την πραγματική ελευθερία την βρίσκουμε μέσα στις δεσμεύσεις μας.
Η επίπονη προσπάθεια που χρειάζεται για να καταπολεμήσουμε τον κορωνοϊό μας έμαθε ότι όλων των ειδών οι ιοί που βάζουν σε κίνδυνο την ζωή μας δεν εξαφανίζονται ως δια μαγείας αλλά μέσα από επώδυνες και σταδιακές αναθεωρήσεις και ανακατατάξεις. Αυτό που είναι εφικτό είναι να προχωράμε μπροστά κερδίζοντας καθημερινές μάχες.