Χάρις Κατάκη*
Ποιος θα φανταζόταν ότι εν μέσω μιας παγκόσμιας φονικής πανδημίας εμείς θα βιώναμε μια από τις σπάνιες περιόδους της ιστορίας μας κατά την οποία κυριάρχησαν τα πιο θετικά στοιχεία της εθνικής μας κουλτούρας.
Ποιος θα φανταζόταν ότι για να γλυτώσουμε από έναν αόρατο κίνδυνο σε μερικές μόλις εβδομάδες θα πετυχαίναμε τόσο γρήγορα, τόσα πολλά.
Ίσως, σε αυτή την κορυφαία στιγμή της ιστορίας μας να αξίζει τον κόπο να αναρωτηθούμε πώς συνδέονται αυτά τα φαινόμενα που βιώσαμε όλοι μαζί με -εν πολλοίς- ασυνείδητα στοιχεία της εθνικής μας κουλτούρας.
Μέσα από μια τέτοια διαχρονική οπτική μπορούμε να αποκτήσουμε μια βαθύτερη γνώση για το πολιτισμικό υπόβαθρο των ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών, επιλογών και υπερβάσεων. Να κατανοήσουμε δηλαδή το πώς κατασκευάζουμε, συν-κατασκευάζουμε και ανακατασκευάζουμε τις αλήθειες μας σχετικά με το ποιοι είμαστε που πάμε και γιατί. Nα δούμε ότι τα καταπληκτικά πράγματα που καταφέραμε κάτω από τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν με την απειλή του κορωνοϊού, δεν είναι ούτε αξιοπερίεργα ούτε απρόσμενα γιατί χτίστηκαν πάνω σε διαδοχικά στρώματα συλλογικών εμπειριών και επιλογών.
Μπορεί η κρίση που προέκυψε από τον αόρατο εχθρό να αποτελεί για όλους μας μια πρωτόγνωρη εμπειρία, όμως οι αλλεπάλληλες κρίσεις είναι στον τόπο μας μια διαχρονική, χειροπιαστή πραγματικότητα. Συνεχείς και απανωτοί́ στρόβιλοι σαρώνουν κάθε τόσο ό,τι με αίμα, δάκρυα και ιδρώτα έχουμε χτίσει. Έχουμε περάσει από όλων των ειδών τις συμφορές όπως πολέμους, προσφυγιά, εμφυλίους, φυσικές καταστροφές. Καθ’ όλη την ιστορία μας ζούμε μονίμως κάτω από ασταθείς συνθήκες. Ακόμα και το υπέδαφος μας σείεται καθημερινά από σεισμούς.
Βέβαια, όπως είναι γνωστό, οι κρίσεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την αλλαγή. Στην δική μας νοηματική γλώσσα η λέξη κρίση έχει διττή σημασία αφού εκφράζει ταυτόχρονα το οξύ πρόβλημα που διατάραξε τις ισορροπίες μας και τον τρόπο επίλυσης του. Αναφέρεται δηλαδή συγχρόνως σε μια κατάσταση που είναι εκτός ελέγχου, καθώς και στον τρόπο χειρισμού της. Έτσι, μπορεί οι κρίσεις να είναι επώδυνες αλλά δεν είναι συνώνυμες της καταστροφής. Αντίθετα, πρόκειται για αναπάντεχες, ποιοτικές μεταβολές, για άλματα που προκύπτουν από ενδογενείς παράγοντες και αποτελούν ευκαιρίες για ανατροπές, ανακατατάξεις, ανασυγκροτήσεις. Άτομα, οικογένειες, έθνη και πολιτισμοί αλλάζουν μέσω κρίσεων. Οι επαναστάσεις είναι κρίσεις που αλλάζουν το ρου της ιστορίας.
Ένας παράγοντας που ίσως μπορεί να εξηγήσει γιατί λειτουργήσαμε τόσο αποτελεσματικά όταν προέκυψε η πρόσφατη κρίση με την εμφάνιση του κορωνοϊού, να οφείλεται στην εξοικείωση μας με τις αναπάντεχες αναποδιές που πέφτουν στο κεφάλι μας η μια μετά την άλλη. Στην πρόσφατη ιστορία μας, πριν προλάβουμε να ανακάμψουμε από την δίνη της οικονομική κρίσης κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε μια νέα θανατηφόρα πρόκληση. Η γεωγραφική μας θέση, οι συνεχείς ανακατατάξεις του πληθυσμού, και το γεγονός ότι η μικρή μας πατρίδα είναι ένα πέρασμα, μια γέφυρα που ενώνει ανατολή και δύση, έχουν καλλιεργήσει κάποιες δεξιότητες όπως ανθεκτικότητα, ευελιξία και προσαρμοστικότητα.
Η περίοδος της τρομακτικής οικονομικής κρίσης μπορεί να ξήλωσε για ακόμα μια φορά όλα τα υποστυλώματα που κρατούσαν τις ισορροπίες μας, αλλά παράλληλα μας οδήγησε σε μια διαδικασία αναστοχασμού. Με άλλα λόγια, κληθήκαμε να καταπολεμήσουμε τον ιό της νοσηρότητας και της τοξικότητας που δηλητηρίαζε το νου και την καρδιά μας. Οι διαφωνίες, οι διαξιφισμοί, οι αντιπαραθέσεις ήταν σε ημερήσια διάταξη. Ο βαθύς διαχρονικός μας διχασμός που υπονομεύει συναινέσεις και συνεργασίες με ανυπολόγιστο κόστος για την πατρίδα μας, ήταν σε έξαρση.
Επί δέκα χρόνια ερχόμασταν σε επαφή με τα πιο δυσλειτουργικά στοιχεία της εθνικής μας κουλτούρας. Σε όλων των ειδών τα ανοιχτά παράθυρα παρακολουθούσαμε και συμμετείχαμε σε επικοινωνιακά αδιέξοδα και ασυνεννοησία, φαύλους κύκλους, συγκρουσιακές σχέσεις σε όλα τα επίπεδα, διαλυτικές διαμαρτυρίες και εξεγέρσεις, ανομία, αναρχία, βία και μια διαχρονικά επαναλαμβανόμενη τάση να κατηγορούμε τους άλλους για την κακοδαιμονία μας. Τους αμφισβητούσαμε όλους και δυσπιστούσαμε για τους πάντες και τα πάντα. Αντιστεκόμασταν σθεναρά στο να καθρεφτίσουμε τους εαυτούς μας στα μάτια του άλλου, να συνδέσουμε την συμπεριφορά του με τη δική μας, ώστε να συλλάβουμε την σχέση ως μια διαδικασία αλληλοκαθορισμού.
Καθώς σε εκείνη την φάση οι επιπτώσεις των άκαρπων αντιπαραθέσεων οδηγούσαν σε όλο και πιο ακραία και επικίνδυνα φαινόμενα, αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε ότι η οικονομική κρίση είχε βαθιές ρίζες. Αρχίσαμε να βλέπουμε όλο και πιο καθαρά τους κοινωνικούς και πολιτισμικούς ιούς που έπρεπε να καταπολεμήσουμε για να οδηγηθούμε στην άρση των οικονομικών και κοινωνικών αδιεξόδων που είχαν συσσωρευτεί.
Ακόμα μια φορά είχαμε φτάσει στον πάτο. Βιώναμε όλων των ειδών τις απώλειες. Όμως τίποτε άλλο δεν εγγράφεται τόσο ανεξίτηλα στις ψυχές μας όσο τα τραύματα μας. Τίποτε δεν ατσαλώνει την θέληση για ζωή όσο ο πόνος για προσωπικές και συλλογικές απώλειες. Σε μας αυτή η διαχρονική επαναληπτική και συλλογική διαδικασία να φτάνουμε στο χείλος της καταστροφής και να ξαναγεννιόμαστε είναι καταγραμμένη στο συλλογικό μας ασυνείδητο. Ο φοίνικας, αρχετυπικό σύμβολο του κύκλου της ζωής και του θανάτου που αναγεννιέται από τις από τις στάχτες του, αποτελεί κορυφαίο εθνικό μας σύμβολο.
Για άλλη μια φορά διχαζόμασταν ανάμεσα σε δίπολα αναφορικά με την ταυτότητα μας. Αναρωτιόμασταν «Ποιοι είμαστε, τέλος πάντων; Αυτοί́ που κουβαλάμε στην πλάτη μας τα ιερά́ και τα όσια της ανθρωπότητας, τις διαχρονικές πανανθρώπινες αξίες όπως ο ταύρος την Ευρώπη ή οι αναξιόπιστοι, οι αποτυχημένοι, οι ατομικιστές; ο επίσημος ασθενής της Ευρώπης, το παραβατικό παιδί με τη βούλα;»
Στην προσπάθεια να απαντήσουμε αυτό το καίριο ερώτημα αρχίσαμε να αναζητούμε ένα νέο εθνικό αφήγημα που να γεφυρώνει αυτές τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές μας. Ενώ λοιπόν, η οικονομική κρίση έφερε στην επιφάνεια τα αρνητικά στοιχεία, η απειλή της πανδημίας, φαίνεται ότι έγινε εφαλτήριο για να έρθουν στην επιφάνεια τα θετικά στοιχεία της εθνικής μας κουλτούρας. Μέσα σε χρόνο ρεκόρ σαν να τραβήχτηκε ένα πέπλο και είδαμε να ξεδιπλώνονται μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας οι θησαυροί της ελληνικής ψυχής.
Η πανδημία έχει ήδη δράσει καταλυτικά στην ζωή μας αφού κάποιες αλλαγές ήρθαν για να μείνουν. Οι πανδημίες μοιραία αφήνουν ένα βαθύ αποτύπωμα. Άλλωστε, σύμφωνα με την συστημική θεώρηση, όταν ένα σύστημα βρίσκεται σε φάση επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας και του προορισμού του, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεκινήσει ένας νέος κύκλος δομών και διεργασιών σε ανώτερο επίπεδο οργάνωσης. Ένα παράδειγμα αποτελεί η διείσδυση της ψηφιακής τεχνολογίας που έχει οδηγήσει στην επιτάχυνση της δημιουργίας ψηφιακού κράτους αλλά και σε ποιοτικές αλλαγές στην εργασία και στην εκπαίδευση.
Ίσως, ένα από τα πιο προωθητικά χαρακτηριστικά της παρούσας συγκυρίας να ήταν ότι συνειδητοποιήσαμε την δύναμη και την αποτελεσματικότητα της συλλογικότητας. Λειτουργήσαμε με τα θετικά στοιχεία της εθνικής μας κουλτούρας και από το «παραβατικό» και «ανεύθυνο» παιδί της Ευρώπης και όλης της υφηλίου, γίναμε πρότυπο και παράδειγμα προς μίμηση. Κάτω από τις συνθήκες που δημιούργησε η επείγουσα ανάγκη να αντιμετωπίσουμε έναν κίνδυνο με σύμπνοια και συναινετική στάση, αφήσαμε κατά μέρος τις άκαρπες επιθέσεις και τις αλληλοκατηγορίες, βάλαμε στην άκρη την διαχρονική εχθρική στάση απέναντι στο κράτος και τους εκπροσώπους της. Στηρίξαμε σύσσωμοι την λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, γεφυρώσαμε τον δημόσιο με τον ιδιωτικό τομέα, συμμορφωθήκαμε με τις οδηγίες και καταφέραμε να ανακόψουμε την επιθετική επέλαση του κορωνοϊού.
Είναι χαρακτηριστικό ότι καθημερινά ακούγονται φωνές αναγνώρισης και ευγνωμοσύνης για όλους τους συμπολίτες μας ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, μορφωτικού επιπέδου, επαγγέλματος, φύλου, ηλικίας, κομματικής ένταξης, που λειτουργήσαν με γνώμονα το κοινωνικό όφελος. Είναι σαν να γυρίσαμε ένα κουμπί και εξανεμίστηκε ως δια μαγείας ο εθνικός μας διχασμός. Αυτός ο βαθύς διχασμός που προκαλεί καταστροφικές συγκρούσεις και μας έχει οδηγήσει επανειλημμένα σε τραγικά εθνικά δράματα. Αξιοποιώντας τα εφόδια που αποκτήσαμε μέσα στην μακραίωνη ιστορική διαδρομή της φυλής μας, ανασύραμε αποθέματα ευθυκρισίας, θάρρους και επιμονής, εξαργυρώσαμε μετοχές του πολιτισμικού μας κεφαλαίου και κάναμε την κρίση ευκαιρία.
Βέβαια, αυτή η κοινωνική μεταστροφή που βιώσαμε δεν είναι πρωτοφανής. Τα προωθητικά στοιχεία της προσωπικής και συλλογικής μας συνείδησης που βρίσκονται καταχωρημένα στο συλλογικό ασυνείδητο περιμένουν να δημιουργηθούν εκείνες οι συνθήκες που θα επιτρέψουν την εμφάνιση τους. Σε καίριες στιγμές της ιστορίας μας, είτε πρόκειται για πολέμους, απειλές κατά της εδαφικής μας ακεραιότητας είτε πρόκειται για μεγάλες εθνικές προκλήσεις, το πνεύμα αλληλεγγύης απλώνεται και αγκαλιάζει όλη την χώρα.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004. Για δέκα μέρες είμασταν άλλοι Έλληνες. Ήταν σαν να είχαμε συμφωνήσει νοερά ότι όλοι επιδιώκαμε το ίδιο πράγμα: Να αποδείξουμε στους εαυτούς μας και σε όλη την υφήλιο ότι είμαστε αντάξιοι της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Άραγε να διοχετεύτηκε αυτή η ομοψυχία στο χέρι του Καμπούρη που με τις βολές του στο τελευταίο λεπτό του αγώνα μας έφερε την νίκη στο Ευρωμπάσκετ το ’87 και στον Χαριστέα το 2004 στην Λισαβώνα; Μήπως κουβαλάμε όλοι μέσα μας ένα Τσιόδρα και γι’ αυτό έγινε σύμβολο θετικών στοιχείων του πολιτισμού μας;
Στο μεταίχμιο που βρίσκεται η ελληνική κοινωνία τίθεται το ερώτημα αν αυτές οι θετικές αλλαγές που με κόπο έχουμε καταφέρει ως τώρα, θα είναι φωτεινές εικόνες που θα σβήσουν και θα ξαναβρεθούμε στο σκοτάδι όπως συμβαίνει διαχρονικά στην μακραίωνη ιστορία του πολιτισμού μας ή θα αποτελέσουν ένα ανοδικό άλμα. Κάναμε μεν ένα βήμα μπροστά, αλλά η προσπάθεια μας για ουσιαστικές αλλαγές κινδυνεύει να υπονομευθεί από εμάς τους ίδιους γιατί τα κομβικά δυσλειτουργικά στοιχεία του πολιτισμού μας που βρίσκονται στο υπόβαθρο δεν θα εξαφανιστούν δια μαγείας.
Τίθεται πλέον το καίριο ερώτημα τι θα κρατήσουμε, τι θα αναθεωρήσουμε και τι θα αφήσουμε πίσω από αυτά που κουβαλάμε μέσα μας. Καλούμαστε να συνδεθούμε τόσο με τις αρνητικές όσο και με τις θετικές διαστάσεις των πολιτισμικών μας καταβολών έτσι ώστε να οδηγηθούμε σε μια νέα συνθετική συλλογική ταυτότητα. Άλλωστε η σύνθεση είναι μια έννοια που πηγάζει από τα έγκατα της ελληνικής κοινωνίας και έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική γραμματεία: θέση – αντίθεση – σύνθεση. Πολλές μάλιστα από τις αξίες που σχετίζονται με τη δημιουργική συνύπαρξη είναι σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό το συν: συλλογικότητα, συμμετοχή συναίσθημα, συνοχή, συνεκτικότητα, συντροφικότητα, συναίνεση.
Τελικά, εξαρτάται από εμάς τους ίδιους αν θα διατηρήσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία της ύπαρξης και της συνύπαρξης που γκρεμίζουν τα εσωτερικά και διαπροσωπικά τείχη, διευρύνουν τους προσωπικούς και κοινωνικούς ορίζοντες, προωθούν την σωματική και ψυχική υγεία και τη δημιουργική συνύπαρξη.
Αυτό που γνωρίζω μέσα από την θεραπευτική μου εμπειρία είναι ότι οι μεγάλες ανατροπές που αλλάζουν την ταυτότητα και τον προορισμό μας τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο είναι εξαιρετικά αργές. Αυτό που είναι εφικτό είναι να φροντίσουμε τα βήματα προς τα μπροστά να είναι περισσότερα από τις αναπόφευκτες παλινδρομήσεις.